In vijf stappen naar een wijkaanpak

Wat is er aan de hand? Een wijkaanpak is nodig wanneer alle betrokken partijen gezamenlijk urgentie ervaren om aanvullende gebiedsgerichte inzet te rechtvaardigen. Bewoners die aan de bel trekken, een gemeenteraad die zich roert of een schokkend incident zijn voorbeelden die op lokaal niveau zorgen voor legitimiteit om gebiedsgericht in te grijpen. Urgentie kan ook een positieve oorsprong hebben, zoals een bewonersinitiatief om de wijk te verduurzamen of de openbare ruimte op te knappen.

Zodra een collectief gevoel van urgentie is geconstateerd, moet de stand van de wijk op worden gemaakt. De gemeente vervult, als hoeder van het collectief belang, een centrale rol in het signaleren en verbinden. Wat is er precies aan de hand? Wat legitimeert extra inzet op deze wijk? Herkennen partijen dit beeld? Het gevoel van urgentie moet geduid en gestaafd worden met harde (statistieken) en zachte gegevens (verhalen van bewoners en professionals). De ervaring van bewoners en professionals is onmisbaar om cijfers in context plaatsen, deze te vertalen naar de menselijke maat en te verbinden met de dagelijkse leefwereld.

In de onderstaande voorbeelden laten we zien hoe een gemeenschappelijk gevoel van urgentie het startpunt vormde van een brede wijkaanpak:

• Het Nationaal Programma Rotterdam Zuid komt voort uit het advies van de commissie Deetman/Mans, die begin 2011 vaststelden dat de sociaaleconomische problemen op Zuid in omvang en intensiteit ongekend waren voor Nederland. Door te spreken van on-Nederlandse problematiek benadrukte de commissie de urgentie van een twintigjarig programma. Voor alle partijen op Zuid was acuut duidelijk dat er actie nodig was.
• In 2016 kwam de Zaanse wijk Poelenburg in het nieuws vanwege de ‘treitervlogger’. De leefbaarheid in Poelenburg kwam door de landelijke aandacht onder vergrootglas te liggen. Dit was de opmaat voor het Pact Poelenburg Peldersveld: een brede langetermijnaanpak waarvoor de gemeente actief in gesprek ging met bewoners en partijen in de twee wijken.
• Van 2016 tot 2018 maakte Bospolder-Tussendijk (BoTu) in Rotterdam) deel uit van een focusaanpak. In diezelfde periode lieten bewoners, ondernemers en wijkorganisaties allerlei initiatieven zien, onder meer om de wijk duurzamer te maken. In het programma Veerkrachtig BoTu 2018-2028 ligt de nadruk op het benutten van deze positieve energie. De energietransitie is een verbindende factor: de aanpak wil bewoners veerkrachtiger maken en de wijk toerusten op veranderingen als gevolg van de klimaatcrisis.

Wie doet er mee? Op basis van het gedeelde gevoel van urgentie moeten partijen en bewoners worden gemobiliseerd. In principe is de gemeente aan zet om dit proces aan te jagen, maar ook andere partijen kunnen initiatief nemen. Om potentiële partners te vinden, is een brede blik nodig. Ook vrijwilligers, non-profitorganisaties of andere partijen in de gemeente kunnen voor meerwaarde zorgen. Een coalitie is nooit af: tussentijds moeten partijen of nieuwe initiatiefnemers kunnen toetreden of uitstromen. Een wijkgerichte aanpak is altijd een samenspel tussen drie typen partijen, elk met een eigen dynamiek: de gemeente, maatschappelijke organisaties (woningcorporaties, zorgorganisaties, politie, onderwijsinstellingen, sport- en culturele organisaties) en bewoners.

Wie er meedoen in de wijkaanpak en hoe deze samenwerking wordt ingericht is niet in beton gegoten. Soms trekt een gemeente of corporatie de kar, in andere gevallen spreekt men van een non-hiërarchische samenwerking. Welke coalitie past bij de aanpak, is afhankelijk van de gestelde doelen en deelnemende partijen.

• In het bestuur van het Nationaal Programma Rotterdam Zuid zit een vertegenwoordiger namens de inwoners, woningcorporaties, het onderwijsveld, de werkgevers, zorg, politie, het Openbaar Ministerie, de cultuursector en het Rijk. De burgemeester van Rotterdam is voorzitter van het bestuur. Deze zeer brede coalitie werkt samen op basis van gelijkwaardig partnerschap.
• Mijn Buurt Assen is een hecht samenwerkingsverband tussen drie partners (gemeente Assen, woningcorporatie Actium en Vaart Welzijn), al uit dit zich niet zozeer in een formele organisatiestructuur. De samenwerking is bewust niet te veel geïnstitutionaliseerd, en gebaseerd op commitment overtuiging en een gedeelde visie. MBA wordt aangevoerd door een vijfkoppige stuurgroep waarin twee wethouders, twee bestuurders van de woningcorporatie en de bestuurder van de welzijnsorganisatie zitting nemen.

Wat gaan we doen? Op basis van het gedeelde gevoel van urgentie, de ambities en belangen van alle betrokken partijen wordt een agenda voor de wijk opgesteld. De eerste stap is een gezamenlijke visie op de gewenste ontwikkeling van de wijk of buurt: welke doelen willen we bereiken? Op basis van deze visie wordt gezamenlijk een uitvoeringsprogramma gemaakt met concrete plannen en maatregelen (inclusief financiering). Het is belangrijk om het uitvoeringsprogramma wendbaar en flexibel te houden, zodat tussentijds kan worden ingespeeld op onverwachte ontwikkelingen en nieuwe initiatieven in of rond de buurt.

Het initiatief om een agenda op te stellen kan van verschillen partijen komen. Vaak krijgt een projectleider of wijkambtenaar hiervoor opdracht, maar het initiatief kan ook van bewoners(organisaties) komen. Wie het voortouw ook neemt, zaak is dat de visie, plannen en maatregelen door de hele coalitie worden gedragen en dat de neuzen dezelfde kant op staan. Op basis van het uitvoeringsprogramma beslist de coalitie welke opgaven bij welke partijen worden belegd.

• In de Groningse wijk De Wijert legden bewoners, ondernemers, scholen, woningcorporaties, de gemeente en andere actieve organisaties hun plannen vast in de Wijkdeal De Wijert 2020. De inzet: als koplopers samen blijven werken aan de toekomst van de wijk en te zorgen voor samenhang tussen de vijf thema’s waaraan zij werken. De Wijkdeal is een vervolg op hun wijkagenda uit 2017.
• In Loenen aan de Vecht stelden bewoners, in samenwerking met de gemeente, ondernemers, sportclubs, culturele instellingen, welzijn en de corporatie hun eigen agenda van Loenen aan de Vecht op. De agenda is besproken met de wijkwethouder, die met collega-wethouders een tegenbod formuleerde: sommige onderdelen sloten goed aan bij plannen van de gemeente, andere zaken wilde de gemeente samen de dorpsraad en andere partijen oppakken en voor een aantal vraagstukken moesten bewoners met andere partijen op zoek naar een oplossing.

Wat is daarvoor nodig? Om vertraging en tegenslagen te voorkomen is het belangrijk om bekende valkuilen te omzeilen. Welke voorzorgsmaatregelen zijn nodig? Uit een analyse van praktijkvoorbeelden door Platform31 komen zeven randvoorwaarden naar voren, die de slaagkans van een wijkaanpak vergroten:

1. Maatschappelijke urgentie
   Een gevoelde noodzaak, externe druk, dreiging of ‘brand’ helpt om betrokkenheid, draagvlak en focus te creëren en prioriteiten te stellen.
   Om tot een samenhangende en breed gedragen wijkaanpak te komen is een zekere mate van maatschappelijk gevoelde urgentie essentieel. In stap 1 worden voorbeelden gegeven van gevoelde urgentie bij recente wijkaanpakken.
2. Gedeelde en breed gedragen visie
   Op alle niveaus: bestuur (betrokken organisaties), uitvoering (wijkprofessionals) en doelgroep (bewoners).
   Iedereen wil het beste voor de wijk, maar wel vanuit het eigen beleids- en handelingskader, de eigen idealen of het eigen mensbeeld. Een gedeelde en breed gedragen kijk op de toekomst van het gebied helpt bij de start en om op koers te blijven. Daarbij moet actief gezocht (blijven) worden naar gedeelde belangen en naar verbindingskansen.
3. Bestuurlijke verankering
   Stuur- of regiegroep met directeuren/bestuurders van alle betrokken partijen.
   Voor een succesvolle wijkaanpak is sturing essentieel. Op bestuurlijk niveau worden prioriteiten gesteld, knopen doorgehakt en budgetten gereserveerd. Bestuurlijke rugdekking helpt ook om uitvoerende professionals vertrouwen te geven. Het is belangrijk dat alle belanghebbende partijen in een bestuurlijk orgaan vertegenwoordigd zijn. En om vooraf goed na te denken over de wijze van besluitvorming.
4. Onafhankelijke procesleiding
   Onpartijdige procesmanager, met mandaat om te handelen en in staat tot verbinden, schuren en confronteren.
   Bij een wijkaanpak zijn veel organisaties en beleidssectoren betrokken. Ieder voert de eigen taken en activiteiten uit, maar wie overziet het geheel? Dat vraagt om projectmanagement op inhoud en samenwerking. Vooral bij broze of gespannen verhoudingen kan een onpartijdige procesleider nodig zijn die boven de partijen kan staan. Deze procesleider zorgt ervoor dat de wijkaanpak adequaat wordt uitgevoerd, in het belang van de wijk en de stad.
5. Een lange adem
   ‘Een generatie als horizon’: zorg voor een meerjarige programmatische opzet met flexibiliteit in de uitvoering.
   Eén zwaluw maakt nog geen zomer en één afgerond project maakt nog geen leefbare wijk. Voor structurele verbetering is samenhang tussen projecten nodig over een langere periode. Fysieke operaties, zoals woningrenovatie of sloop/nieuwbouw worden vaak binnen enkele jaren gerealiseerd. Maar een collegeperiode is te kort om onderwijsachterstanden in te lopen of de voedingsbodem voor criminaliteit tegen te gaan. Kwetsbare wijken vragen om langdurige aandacht, waarbij betrokken partijen hun interventies en programma’s blijven aanscherpen.
6. Vertrouwen
   Winnen en vasthouden. Bij bewoners én bij partners in de wijk, op alle niveaus.
   Vertrouwen in de wijkaanpak is verre vanzelfsprekend. Beleidsmakers en professionals die met bewoners in gesprek gaan over de toekomst van hun wijk, stuiten regelmatig op onvrede of vijandigheid. Investeren in vertrouwen helpt om constructief te kunnen communiceren en samenwerken met bewoners en andere partijen. Dit is niet alleen een taak van de projectleider, maar van alle betrokken medewerkers en organisaties. Om het onderling vertrouwen tussen partners in de wijk te versterken is het waardevol om successen te vieren.
7. Middelen
   Menskracht, uitvoerings- en procesgeld.
   Het vormen van een coalitie, het ontwikkelen van een visie met uitvoeringsplannen en het zoeken naar dekking voor plannen kost tijd, geld en menskracht. Het bundelen van activiteiten en het koppelen van inzet vanuit verschillende domeinen kan meerwaarde opleveren, maar vergt ook goede onderlinge afstemming tussen partijen. Middelen kunnen op verschillende manieren worden ingezet. Domeinoverstijgende (vanuit gemeente en/of partners) werkgroepen of wijkteams aanstellen kan ook tot versnelling van de aanpak leiden. Sommige gemeenten zetten in op wijkbudgetten, waarmee bewoners zelf de regie krijgen over middelen voor de wijk.

Hoe gaan we aan de slag? De uitvoering van een wijkaanpak vindt plaats in continue wisselwerking met de visievorming, coalitievorming en de realisatie van randvoorwaarden. In de uitvoering is wendbaarheid belangrijk. Het is onmogelijk om ver in de toekomst te kijken; wat nu belangrijk is, kan in de loop der tijd aan belang inboeten. Ruimte om nieuwe kennis of inzichten in te kunnen bedden, is essentieel. Ook kan het nodig zijn om gaandeweg de visie bij te stellen en doelen en ambities op te schroeven of juist te verlagen. Het doel is immers om op lange termijn koers te houden en alle partijen betrokken te houden. Monitoring helpt om koers te houden in langjarige wijkaanpakken. Het intensieve gebruik van data en monitoring helpt om een vinger aan de pols te houden in de wijken, partners scherp te houden en resultaten te verantwoorden aan de buitenwereld.

• Het Nationaal Programma Rotterdam Zuid (NPRZ) werkt met vierjaarlijkse uitvoeringsplannen en monitort jaarlijks de resultaten met voortgangsrapportages. Dit maakt de effecten van de uitgevoerde interventies zichtbaar en maakt duidelijk of alle partijen zich aan de afspraken houden. Het NPRZ kijkt daarbij niet naar de geleverde inspanningen maar naar de resultaten: hoeveel mensen zijn naar een baan geleid, hoeveel woningen zijn gebouwd en in hoeverre schoolprestaties zijn verbeterd?