Kleine gebaren, grote impact: alledaagse attentheid in de publieke ruimte

In hedendaagse stedelijke wijken wordt steeds meer aandacht besteed aan hoe sociale interacties kunnen worden bevorderd. Een van de concepten die hierin een rol speelt, is alledaagse attentheid. Dit idee verwijst naar subtiele, vaak informele momenten van zorg en contact tussen buurtbewoners, zoals even de tijd nemen voor een gesprekje, samen een ommetje maken, wat eten langsbrengen, een beetje letten op elkaar en wekkerdienst zijn voor de buurjongen. Hoewel deze interacties klein lijken, hebben ze een grote impact op het welzijn en de cohesie in een buurt.

Radboud Engbersen, onderzoeker bij Movisie, benadrukt dat alledaagse attentheid in feite een voortzetting is van het concept publieke familiariteit: “Alledaagse attentheid is de grote broer of zus van publieke familiariteit. Het gaat iets verder, je doet soms iets voor de ander, bijvoorbeeld door iemand te helpen met boodschappen”

Uit: Lexicon Nabijheid en sociaal werk, pg 80.

Alledaagse attentheid versus publieke familiariteit

Terwijl publieke familiariteit voornamelijk draait om vluchtige en oppervlakkige ontmoetingen in de publieke ruimte, zoals het groeten van bekenden op straat, gaat alledaagse attentheid een stap verder. Er is sprake van kleine daden van hulp die mensen aan elkaar binden. Dit helpt om een gevoel van sociale veiligheid te versterken en bevordert ook de onderlinge band tussen buurtbewoners.

Tijdens coronacrisis werd duidelijk dat mensen echt wel naar om elkaar om zien en het belang van deze kleine gebaren werd zichtbaar. “Mensen ontfermden zich over buurtbewoners die het moeilijk hadden. Dat was een moment waarop we met elkaar niet alleen de lusten, maar ook de lasten van sociaal contact droegen”, aldus Engbersen. Het tonen van zorg en aandacht in deze subtiele vormen zorgt ervoor dat bewoners zich veilig en thuis voelen in hun eigen buurt.

Bovendien blijkt dat in superdiverse stedelijke wijken, waar mensen van verschillende achtergronden samenleven, deze kleine momenten van herkenning van groot belang zijn om misverstanden te voorkomen. Publieke familiariteit, waarbij je weet hoe je op elkaar reageert, creëert een basis voor vertrouwen. Engbersen illustreert dit met een voorbeeld uit Rotterdam: “Als je een groepje jongeren op een hoek ziet hangen, hoef je niet direct schrikachtig te reageren. Vaak voeren ze gewoon een onschuldig gesprek, maar je moet dan wel eerst de omgangscodes van ze kennen.”

Vergrijzing en sociale isolatie

Met de vergrijzing van de samenleving en de groeiende groep alleenstaande huishoudens in steden, neemt het risico op sociale isolatie toe. Ook mensen met een beperking, die vroeger in intramurale instellingen woonden, verblijven nu steeds vaker in reguliere woonwijken. Deze groepen lopen het risico sociaal te verpieteren als er geen alledaagse attentheid wordt getoond.

Volgens Engbersen zijn er in steden steeds meer alleenstaanden die kwetsbaar zijn voor eenzaamheid. “Het aantal alleenstaanden stijgt enorm. Iedereen moet tegenwoordig zo lang mogelijk thuis blijven wonen, maar dat betekent ook dat mensen die niet in sterke sociale netwerken zijn ingebed, meer afhankelijk worden van de hulp van hun buurtgenoten”, legt hij uit. “Die kleine alledaagse dingen zoals het naar boven dragen van een boodschappentas of de planten water geven zijn precies die lichte vormen van hulp die mensen als vorm van vrijwilligerswerk aantrekkelijk vinden.”

De toename van het aantal ouderen en mensen met een beperking maakt het noodzakelijk dat wijken zich aanpassen. Dit betekent niet alleen fysieke aanpassingen, zoals bredere stoepen en veilige wandelpaden, maar ook een cultuur waarin mensen op elkaar letten. Sociale zorg begint immers bij elkaar opmerken en kleine gebaren van behulpzaamheid.

De rol van de publieke ruimte

De architectuur en inrichting van de publieke ruimte spelen een belangrijke rol in het bevorderen van sociale interacties. Het plaatsen van bankjes, veilige wandelpaden en groene plekken waar mensen elkaar op een natuurlijke manier kunnen tegenkomen, zijn voorbeelden van hoe architectuur alledaagse attentheid kan stimuleren. Dit is vooral belangrijk in superdiverse wijken waar mensen van verschillende achtergronden en leeftijden samenleven. “De architectuur van alledaagse attentheid begint bij het toegankelijk maken van de omgeving voor kwetsbare groepen. Het is belangrijk dat mensen veilig en gemakkelijk van hun huis naar de publieke ruimte kunnen gaan”, zegt Engbersen. Een praktijkvoorbeeld hiervan is het fenomeen rollatorcirkels, waarbij architecten nadenken over hoe ouderen zich binnen een beperkte actieradius rondom hun huis kunnen bewegen.

Een ander belangrijk aspect is de sociale veiligheid in de publieke ruimte. In buurten waar mensen zich veilig voelen, zijn ze eerder geneigd om naar buiten te gaan en elkaar te ontmoeten. Maar veiligheid alleen is niet genoeg. “Je kunt een prachtig park hebben, maar zonder de juiste plekken om te zitten of elkaar te ontmoeten, wordt het niet gebruikt. Het gaat om de kleine dingen zoals een bankje op de juiste plek of een buurtwinkel waar mensen elkaar tegenkomen en de sfeer fijn is.”
Vertraging en ritme in de publieke ruimte
Een ander interessant thema dat nauw verbonden is met alledaagse attentheid, is het idee van vertraging in het stedelijk leven. Vaak ligt de focus in steden op snelheid en efficiëntie, maar juist in die haast kan het menselijke contact verloren gaan. Het creëren van momenten van rust, bijvoorbeeld bij bushaltes of in winkelstraten, kan helpen om spontane ontmoetingen te bevorderen.

Engbersen benadrukt hoe belangrijk het is om ruimte te geven aan sociale interactie door letterlijk te vertragen: “Bij bushaltes zie je soms dat chauffeurs even de tijd nemen voor hun passagiers. Dat zijn momenten van alledaagse attentheid.” Hetzelfde geldt voor de manier waarop mensen hun eigen ritme moeten vinden in een drukke stad. Soms is het goed om even stil te staan, om te observeren, en om ruimte te maken voor een praatje of een korte ontmoeting. “Als wij erin slagen om onze binnensteden tot groene walkable cities te transformeren, zou dat een belangrijke impuls geven aan alledaagse attentheid.”

Dit idee van ritme past niet alleen bij fysieke beweging, maar ook bij de manier waarop mensen elkaar in het sociale weefsel van een buurt ontmoeten. Een langzaam tempo bij sociale interacties, zoals het nemen van de tijd voor een kort gesprek of het geduldig wachten bij een drukke winkelstraat, kan veel bijdragen aan het gevoel van verbondenheid in de wijk.

Ondersteuning en contactleggingskunde

Ondanks de bereidheid van mensen om elkaar te helpen, blijkt er ook wel een huiver te bestaan om daadwerkelijk op anderen af te stappen. Mensen zijn bang dat ze te veel gevraagd wordt, bijvoorbeeld door langdurige zorgverantwoordelijkheden op zich te nemen. Hierin spelen professionals een ondersteunende rol.

Een mooi concept dat in dit kader naar voren komt, is contactleggingskunde. Hoewel met een knipoog geïntroduceerd verwijst het concept naar de belangrijke vaardigheid om subtiele, informele contacten te leggen tussen verschillende groepen, vaak met de hulp van een professional. “Contactleggingskunde krijgt in veel wijken vorm via de inzet van strategieën om mensen elkaar wat sneller, gemakkelijker en vriendelijker te laten aanspreken”, merkt Engbersen op. Hij geeft voorbeelden van wijkinitiatieven zoals Opzoomeren in Rotterdam, waar bewoners worden aangemoedigd om hun straat op te fleuren en sociale activiteiten te organiseren.

In deze context spelen professionals en vrijwilligers een cruciale rol. Het gaat niet om grootse projecten, maar juist om de subtiele kunst van het benaderen van mensen en het stimuleren van contact. Dit kan bijvoorbeeld door een vriendelijke groet of door het organiseren van laagdrempelige activiteiten zoals een straatbarbecue, het onderhouden van een buurttuin of een gezamenlijke opruimactie.