Hyperconcentratie van armoede: een vicieuze cirkel?

In bepaalde Nederlandse wijken zien we een groeiend maatschappelijk vraagstuk: de hyperconcentratie van armoede. Dit treedt op wanneer kwetsbare groepen, zoals mensen met een laag inkomen of zonder werk, zich in specifieke gebieden concentreren, vaak vanwege de beschikbaarheid van goedkope woningen.

Dennis Martens, onderzoeker van het Nationaal Programma Heerlen-Noord, beschrijft de situatie als volgt: “De woningmarkt fungeert als een ‘sorteermachine’, waarbij mensen met een laag inkomen naar deze wijken worden getrokken door de betaalbaarheid en snelle beschikbaarheid, maar ook snel weer vertrekken zodra ze hun situatie verbeteren”, zegt Martens.

Heerlen-Noord: de dynamiek van doorstroom

Heerlen-Noord is een wijk waar de bewonerspopulatie continu in beweging is. Martens beschrijft hoe de afgelopen tien jaar maar liefst 32.000 mensen de wijk hebben zien komen en gaan, wat neerkomt op een complete vervanging van de helft van de inwoners. “Dit zorgt voor een constante verandering in de wijk”, legt Martens uit, “en dat heeft een sterke impact op de sociale cohesie. Mensen hebben simpelweg niet de tijd om zich langdurig te wortelen en banden te smeden.” Door deze voortdurende doorstroom verliezen buurten hun stabiliteit en verdwijnt het gevoel van gemeenschap.

Een van de grootste problemen in Heerlen-Noord is de instroom van nieuwe bewoners die veelal kwetsbaar zijn en direct afhankelijk zijn van inkomensondersteuning. “Mensen kiezen voor Heerlen-Noord omdat de woningen snel beschikbaar en relatief goedkoop zijn,” zegt Martens. “Voor sommige bewoners is het een tijdelijke oplossing, een tussenstation naar iets beters. Voor anderen is het een noodoplossing, waarbij ze geen andere keuze hebben.” Dit leidt echter tot een continue toestroom van mensen in financieel kwetsbare situaties, wat de concentratie van armoede verder versterkt.

Het probleem van doorstroom houdt niet op bij de instroom van nieuwe kwetsbare bewoners. Zodra mensen erin slagen om hun situatie te verbeteren, bijvoorbeeld door werk te vinden of hun financiële positie te versterken, vertrekken ze weer uit de wijk. “Het gebied fungeert als een soort springplank”, legt Martens uit. “Mensen die het beter krijgen, verhuizen naar een gunstiger gelegen of aantrekkelijker deel van de stad. Wat achterblijft, zijn vaak de mensen die het het zwaarst hebben en moeite hebben om vooruit te komen.” Dit creëert een vicieuze cirkel: de wijk blijft zich vullen met nieuwe kwetsbare bewoners, terwijl degenen die hun situatie weten te verbeteren, vertrekken.

Daarnaast wijst Martens op de impact die deze dynamiek heeft op de jongste bewoners. Een significant deel van de kinderen die in Heerlen-Noord opgroeien, heeft al een achterstand opgebouwd voordat ze überhaupt aan de basisschool beginnen. “Een kwart van de kleuters in Heerlen-Noord heeft zijn peutertijd elders doorgebracht”, aldus Martens. “Ze beginnen hun schoolcarrière op achterstand, wat hun kansen op succes in het onderwijs en daarbuiten aanzienlijk verkleint.”

Het is deze constante wisseling van bewoners, gecombineerd met het vertrek van degenen die het voor elkaar krijgen om vooruit te komen, die ervoor zorgt dat armoede zich blijft concentreren in Heerlen-Noord. “Ondanks de successen die individuen boeken, blijft de wijk zelf gevangen in een patroon van armoede”, concludeert Martens. “De instroom en uitstroom werken als een soort dynamisch evenwicht dat de armoede in stand houdt.”

Utrecht Overvecht: concentratie van armoede en ondersteuning

Ook in Utrecht Overvecht is een dynamiek ontstaan waarbij het woningaanbod en de doorstroom van bewoners bijdragen aan een blijvende concentratie van armoede. Theijsmeijer legt uit dat Overvecht historisch gezien een wijk is met een groot percentage sociale huurwoningen. “Tot voor kort hadden wij 70% sociale huurwoningen. Dat is door de laatste aanpakken van Samen voor Overvecht heel erg gestuurd op meer nieuwbouw, koop en middenhuur, en daardoor is het iets naar beneden gegaan naar 66%”, vertelt ze. Ondanks deze lichte daling blijft de scheve verhouding tussen sociale huur en andere woningtypen de wijk aantrekkelijk maken voor mensen met een laag inkomen.

Deze disbalans in het woningaanbod zorgt ervoor dat mensen die op zoek zijn naar betaalbare woningen voornamelijk in Overvecht terechtkomen, wat leidt tot een constante instroom van bewoners in kwetsbare situaties. “Als er nieuwkomers komen, bijvoorbeeld asielzoekers die een status krijgen, dan komen ze ook weer relatief gezien het eerste hier terecht, omdat wij gewoon de meeste sociale huurwoningen hebben van alle wijken in Overvecht”, aldus Theijsmeijer. Hierdoor ontstaat een situatie waarin de wijk een aantrekkingskracht uitoefent op kwetsbare groepen, omdat er in andere delen van de stad simpelweg te weinig betaalbare woningen beschikbaar zijn.

Een van de positieve kanten van deze concentratie is dat het heeft geleid tot een sterke aanwezigheid van voorzieningen die bewoners ondersteunen. “We hebben hier de werkwinkel, een plek waar mensen die op zoek zijn naar werk of inkomen eenvoudig terecht kunnen voor hulp. Dit is een belangrijk voordeel, omdat mensen direct geholpen kunnen worden zonder dat ze naar het stadskantoor hoeven te gaan”, aldus Theijsmeijer. Ook de voedselbank en initiatieven zoals de weggeefbus spelen een belangrijke rol in het ondersteunen van mensen in armoede. “Deze voorzieningen zijn laagdrempelig en bieden directe hulp aan mensen die het hard nodig hebben.

Ontmoetingscentrum NOA

“Op 30 januari 2024 vond de officiële opening plaats van het nieuwe ontmoetingscentrum in Overvecht: NOA bij Tamarinde. Zes organisaties werken hier voortaan samen: Leger des Heils, ROC Midden Nederland, UW bedrijven, Voedselbank Overvecht, Werkwinkel en WIJ 3.0. Met elkaar proberen zij bewoners perspectief te bieden in de vorm van (nood)hulp, zingeving en begeleiding naar werk en opleiding. Door samen onder één dak te zitten, bereiken de samenwerkende organisaties meer mensen.”

Lokale netwerken en onderlinge hulp

Hoewel de concentratie van armoede negatieve kenmerken heeft, zoals een gebrek aan sociale cohesie en hoge werkloosheid, ontstaan er in Utrecht Overvecht toch ook sterke informele netwerken. Theijsmeijer beschrijft hoe bewoners elkaar ondersteunen. “We zien dat mensen in dezelfde situatie elkaar helpen. Ze delen informatie over waar je goedkoop eten kunt krijgen of hoe je kunt besparen op energiekosten.” Deze netwerken, gesteund door ervaringsdeskundigen, zijn van groot belang voor het overleven in een omgeving waarin veel mensen dagelijks met dezelfde uitdagingen te maken hebben.

Een ander initiatief dat in Overvecht is ontstaan, is de voedseltuin, waar werkloze bewoners kunnen helpen met tuinieren en als beloning een deel van de oogst mee naar huis mogen nemen. “De voedseltuin helpt niet alleen mensen aan gezond eten, maar het geeft hen ook een dagritme en vergroot hun sociale kring”, vertelt Theijsmeijer. Dit soort initiatieven bieden bewoners de kans om ondanks hun situatie deel te nemen aan de gemeenschap en geven hen weer wat grip op hun leven.

De Voedseltuin in Utrecht Overvecht

“Onze tuin is een mooie, toegankelijke plek om mensen te ontmoeten, samen onze eigen groenten te verbouwen, te leren, en er even uit te zijn. Soms organiseren we speciale activiteiten, zoals muziek op de tuin. Ontspanning, actief bezig zijn en leren gaan op de tuin hand in hand. In de Voedseltuin Overvecht verbouwen we voedsel, gezond, biologisch en duurzaam, en bereikbaar en betaalbaar voor iedereen in de wijk.”

Het effect op de sociale cohesie

Zowel in Heerlen-Noord als in Overvecht zien we dat de instroom en uitstroom van bewoners de sociale cohesie in de wijk onder druk zet. In Heerlen-Noord is dit zichtbaar doordat een groot deel van de bevolking binnen enkele jaren vertrekt, wat betekent dat gemeenschappen zich nauwelijks kunnen vormen. Martens zegt hierover: “De buurten waar mensen het meest kwetsbaar zijn, hebben vaak de laagste sociale cohesie. Mensen hebben simpelweg niet de tijd of energie om aan buurtrelaties te werken, omdat ze bezig zijn met overleven.”

In Overvecht speelt de opzet van de wijk een rol in het gebrek aan sociale cohesie. De flatgebouwen met tien verdiepingen maken het moeilijk voor bewoners om contact te leggen met hun buren. “Als je op de eerste verdieping woont, weet je echt niet wie er op de tiende verdieping woont. De architectuur van de wijk draagt niet altijd bij aan het vormen van een gemeenschap”, aldus Theijsmeijer. Ze beschrijft echter hoe renovaties proberen de situatie te verbeteren: “We trekken de vooringang van de flats door naar het binnenterrein, zodat het toegankelijker wordt. Het idee is om bewoners meer samen te laten komen in gemeenschappelijke ruimten”, legt ze uit.

Vooruitzicht en oplossingen

Om deze vicieuze cirkel van hyperconcentratie van armoede te doorbreken, zijn bredere maatregelen nodig. Zowel Martens als Theijsmeijer zijn het erover eens dat een betere spreiding van sociale huurwoningen over verschillende wijken en in heel Nederland van belang is om te voorkomen dat kwetsbare groepen zich blijven concentreren in specifieke wijken. Maar er is meer nodig. “We moeten niet alleen zorgen voor meer spreiding van sociale huurwoningen, maar ook investeren in onderwijs en werkgelegenheid”, zegt Martens. Theijsmeijer voegt toe: “Wat we in Overvecht zien, is dat het belangrijk is om mensen direct te benaderen zonder drempels. De werkwinkel is succesvol omdat mensen binnen kunnen lopen zonder intake. Dat creëert vertrouwen en geeft mensen een gevoel van veiligheid.”

De hyperconcentratie van armoede vraagt om gezamenlijke inspanningen van gemeenten, professionals en bewoners. Alleen door op lokaal en nationaal niveau samen te werken, kunnen we de vicieuze cirkel doorbreken en zorgen voor gelijke kansen voor iedereen. De lessen uit Heerlen-Noord en Utrecht Overvecht laten zien dat we als samenleving stappen kunnen zetten naar een betere toekomst, mits we bereid zijn om structurele veranderingen door te voeren en te investeren in duurzame oplossingen.